Plagiat w modelarstwie

Na jednej z grup modelarskich wywiązała się, krótka aczkolwiek burzliwa dyskusja dotycząca plagiatu w modelarstwie. Temat niby oczywisty ale jednak bliższe przyjrzenie się mu prowadzi do ciekawych wniosków.  

W niniejszym artykule znajdziesz odpowiedzi na poniższe pytania:

1. Czym jest plagiat. 
2. Co to dzieło  inspirowane, a czym jest dzieło zależne.
3. Jak prawidłowo określić pola eksploatacji.
4. W jakich sytuacjach mamy do czynienia z plagiatem w modelarstwie.
5. Ciekawe przykłady problemów w modelarstwie.

Zapraszam do lektury. Kancelaria specjalizuje się w tematyce praw autorskich i ich naruszeń, zatem w przypadku jakichkolwiek wątpliwości prawnych zapraszam do kontaktu.

Czym jest plagiat ?

Plagiat (łac. plagium „kradzież”) jako pojęcie występuje powszechnie w obrocie, przy czym nie ma swojej definicji legalnej. Dlatego przyjęło się, że przez plagiat rozumie się działanie umyślne jak i nieumyślne, które polega na przypisaniu sobie autorstwa cudzego utworu lub jego fragmentu. 

Przedmiotem plagiatu może być każdy rezultat działalności intelektualnej człowieka. W rozumieniu potocznym termin „plagiat” używany jest w znacznie szerszym znaczeniu. Oznacza bowiem przywłaszczenie autorstwa nie tylko cudzego utworu, ale także odkrycia, pomysłu, wyniku naukowego, wynalazku lub innego osiągnięcia intelektualnego, a więc także składników dzieła wymienionych w art. 1 ust. 2¹ pr. aut. ze wskazaniem, że nie podlegają one ochronie autorskiej. Przedstawianie takich osiągnięć jako własnych jest – z punktu widzenia prawa autorskiego co do zasady dozwolone, ale może być uznane za bezprawne, zwłaszcza ze względu na naruszenie dóbr osobistych prawa powszechnego. Poza tym jest ono oczywiście nieetyczne.¹

Plagiat można podzielić na jawny oraz ukryty.

Plagiat jawny to przejęcie całego utworu lub fragmentu cudzego utworu i opatrzenie go własnym imieniem i nazwiskiem.

Plagiat ukryty polega natomiast na przejęciu fragmentów cudzego utworu i włączeniu go do własnego utworu, i świadome ukrycie tego faktu. 

Plagiat jest karalny. Zgodnie z art. 115 ust. pr. aut. kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Niezależnie od powyższego możliwa jest również odpowiedzialność cywilna w oparciu o art. 78 ust. 1 pr. aut. Osobie, której prawa autorskie zostały naruszone poprzez plagiat, przysługują roszczenia majątkowe: roszczenie o zadość uczynienie; roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniędzy na wskazany cel społeczny oraz roszczenia niemajątkowe: roszczenie o zaniechanie działań zagrażających naruszeniem lub naruszających dobra osobiste; roszczenie o usunięcie skutków naruszenia.

Utwór inspirowany i dzieło zależne

Przed omówieniem kolejnych kwestii warto przyjrzeć się jeszcze zagadnieniu utworu inspirowanego i dzieła zależnego.

Przyjmuje się, że utwór inspirowany różni się od „klasycznego” utworu samoistnego tym, iż czerpie z cudzej i istniejącej już twórczości intelektualnej, nawiązując do tych elementów. Wykorzystane w utworze inspirowanym elementy pochodzące z cudzej twórczości są natomiast rozpoznawalne, tj. stanowią w takich przypadkach łącznik między utworem inspirowanym a inspiracją, umożliwiając odbiorcy identyfikację źródła „pobudki”². Sąd Najwyższy natomiast stwierdził, że elementy utworu inspirującego w nowo powstałym utworze inspirowanym są i mogą być rozpoznawalne, ale nie dominujące, stanowiąc efekt emocjonalnego i intelektualnego impulsu wywołanego cudzym dziełem”³.

Natomiast dzieło zależne to taki utwór, który zawiera elementy twórcze wniesione przez autora opracowania a jednocześnie przejmuje z utworu pierwotnego właściwe dla niego (charakteryzujące go) elementy twórcze w rozumieniu prawa autorskiego. 

Zatem utwór inspirowany przejmuje pewien koncept zawarty w utworze pierwotnym, natomiast dzieło zależne wprost inkorporuje pewien element z dzieła pierwotnego. 

Podkreślić natomiast trzeba, że o ile samo wykonanie utworu zależnego jak i utworu inspirowanego jest niezależne od woli twórcy utworu pierwotnego, to o tyle wprowadzenie do obrotu utworu zależnego uwarunkowane jest uprzednią zgodą twórcy oryginału. (Art. 2 ust. 2 pr. aut.).

Czy to plagiat, dzieło zależne czy inspiracja ? A może twórczość równoległa ?

Omówienie plagiatu, utworu inspirowanego i dzieła zależnego nie było pozbawione sensu, albowiem z analizy przypadków wynika, że granica pomiędzy tymi stanami jest płynna, subiektywna – wobec czego możliwa jest różna interpretacja. 

Odnotowuje się, że spory o plagiat powstają w następstwie wadliwego, ekstensywnego interpretowania dopuszczonego w art. 2 ust. 4 pr. aut. swobodnego tworzenia tzw. utworów inspirowanych cudzym utworem, jako niestanowiących opracowań w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W praktyce często dochodzi w ramach takich interpretacji do przesunięcia przedmiotu oceny na kwestię oryginalności utworu inspirowanego jako całości, przy pominięciu znaczenia właściwej interpretacji pojęcia „inspiracja cudzym utworem” zawartego w art. 2 ust. 4 pr. aut.⁴ 

Uważam, przy tym, że próba dokonania takiej oceny w modelarstwie będzie tym bardziej trudna z uwagi na przenikanie się wielu aspektów związanych z tą formą sztuki.  Może również dojść do sytuacji rzadkiej aczkolwiek możliwej, którą określa się mianem twórczości równoległej, czyli niezależnym od siebie działaniem twórców, którzy wykorzystują w utworze ten sam pomysł i opracowują go przy użyciu bardzo zbliżonych środków artystycznych.

Modelarstwo – czyli jak to opisać, by laik zrozumiał, a modelarz się nie obraził 😊

Na potrzeby niniejszego artykułu proponuję przyjąć, że modelarstwo to działalność człowieka, która polega na odwzorowaniu przedmiotów, obiektów zmniejszonych do odpowiedniej skali, przy jednoczesnym możliwym jak najwierniejszym odwzorowaniu względem oryginału. Na gruncie prawa autorskiego model należałoby traktować jako postać plastyczną utworu. 

Na tyle na ile znam środowisko modelarzy, wiem, że ta definicja nie będzie kompletna i będzie wzbudzała liczne kontrowersje, ale trzeba przyjąć pewne założenie. Mając to na uwadze, w pewnym uproszczeniu można przyjąć, że modele plastikowe lub kartonowe powstają z takich fabrycznych zestawów:

Bardziej doświadczeni modelarze budują modele od podstaw z różnych materiałów, jedynie na podstawie planów oryginału lub też w drodze daleko idącego ulepszenia zestawów fabrycznych. Często przypomina to rzeźbienie odpowiednich kształtów.

Natomiast niezależnie od tego z czego i w jaki sposób powstaje model, najistotniejsze jest to, że gotowy model, który odzwierciedla oryginał w odpowiedniej skali, jest wynikiem twórczej działalności człowieka!

A contrario model sklejony „prosto z pudła” taki jaki jest, w mojej ocenie utworem nie będzie, albowiem jego złożenie wymaga jedynie określonych umiejętności manualnych. O twórczości (znów, w mojej ocenie) można mówić dopiero od etapu malowania i waloryzowania modelu, bowiem te etapy są już ściśle powiązane z osobistymi atrybutami twórczymi modelarza.

Plagiat w modelarstwie – kiedy może mieć miejsce ?

Nie ulega wątpliwości, że wykonanie modelu z zestawu fabrycznego tak jak zaproponował to producent, tj. w określonym schemacie malowania, przez więcej niż jednego modelarza – pomimo tego, że będzie traktowane jak utwór – to w żaden sposób nie może być traktowane jako plagiat. Co więcej wykonanie danego modelu w innych schematach niż te które przewidział producent przez więcej niż jednego modelarza również nie będzie stanowiło plagiatu. Za każdym razem będzie miało miejsce odwzorowanie pierwowzoru, natomiast efekt działań będzie odmienny z uwagi na różny poziom umiejętności modelarza. 

Podobnie będzie w przypadku, gdy inspiracja do wykonania konkretnego modelu pochodzi z fotografii, które przedstawiają dany obiekt lub przedmiot czy nawet określoną sytuację.
Z uwagi na powszechność źródła, jego odwzorowanie przez kilku modelarzy nie będzie stanowiło plagiatu. W każdym przypadku będzie miało twórcze odtworzenie pewnego przedmiotu, obiektu lub scenki, przy czym w każdym przypadku będzie inny wkład artystyczny – zależny od modelarza. 

W opisanych wyżej przypadkach zasadniczo jedyną formą plagiatu może być przypisanie sobie autorstwa do danego modelu. 

Zgoła z inną sytuacją będziemy mieli do czynienia, gdy model zostanie pomalowany w sposób abstrakcyjny przez modelarza (pomijam tu kwestię zgodności historycznej) lub będzie przedstawiał jakąś scenkę, przy czym jej scenariusz będzie wytworem działalności modelarza. I o ile sama idea co do zasady nie korzysta z ochrony prawnoautorskiej, to o tyle cała kompozycja, układ, dobór i przedstawione elementy, sposób wykonania czy „Licentia poetica” wykonawcy z uwagi na swój twórczy charakter, w mojej ocenie będą korzystały z ochrony prawnoautorskiej. 

Jako przykład można wskazać tu pracę pt. „Wisła”, autorstwa Krzysztofa Urbana.

Autor w bardzo twórczy i oryginalny sposób podszedł do przedstawienia tematu. Elementów, które podlegają ochronie znaleźć można kilka, począwszy od kompozycji, dalej wskazując na poszczególne elementy plastyczne dioramy wykonane od podstaw, dobór akcentów kolorystycznych (wraz z odcieniami, stopniami nasycenia), zastosowane efekty artystyczne, w tym efekty charakterystyczne dla warsztatu danego modelarza (np. specyficzna paleta barw). 

Zatem na tym przykładzie za plagiat można by było uznać sytuację, w której osoba trzecia wprost wskazałaby siebie jako autora zamiast Krzysztofa Urbana (plagiat jawny) lub np. poprzez opatrzenie tejże dioramy tytułem Odra (plagiat ukryty) i przypisanie swojego autorstwa. 

Innym przykładem wykonania, który w mojej ocenie ma charakter twórczy, pomimo tego że jednocześnie czerpie z innych utworów (w tym przypadku z obrazu Edvarda Muncha, pt. „Krzyk”) , jest model uwieczniony na poniższej fotografii:

Ten przypadek jest dodatkowo ciekawy, bo oprócz tego że mamy tu do czynienia z opracowaniem, autor posłużył się utworem, który znajduje się w domenie publicznej. Niemniej w mojej ocenie ochronie podlega samo wykonanie figurki jak również ujęcie w odpowiedniej kompozycji.

Podsumowanie

Jak widać na przedstawionych przykładach zjawisko plagiatu w modelarstwie może występować, jednak w mojej ocenie będzie to zdarzenie rzadkie. Dużo częstszymi natomiast będą przypadki wykonywania opracowań modeli (utworów zależnych) jak i przede wszystkim modeli inspirowanych. Proszę pamiętać przy tym, że idea/pomysł nie podlegają ochronie dlatego z jednej strony dla zachowania świeżości tematu nie ma co opowiadać o tym zbyt głośno, natomiast chowanie do szuflady też na niewiele się zda.

PS tak, samolot ze zdjęcia to też model autorstwa Marcina Witkowskiego.

1. Por. Markiewicz Ryszard, Zabawy z prawem autorskim dawne i nowe Opublikowano: WKP 2022 ↩︎
2. Tak: Markiewicz Ryszard (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I Markiewicz Ryszard (red.), Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I Opublikowano: WKP 2021 ↩︎
3.  Zob. wyrok SN z 10.07.2014 r., I CSK 539/13, LEX nr 1532942 ↩︎
4. Błeszyński Jan, Plagiat – pojęcie, charakter prawny, roszczenia Opublikowano: ZNUJ. PPWI 2022/1/12-33 ↩︎